ભારતના ગ્રંથાલયના પિતા તરીકે ગણાતા પદ્મશ્રી ડો. એસ.આર.રંગનાથનની જન્મજયંતીની ઉજવણી માટે દર વર્ષ 12મી ઓગસ્ટના રોજ ‘’રાષ્ટ્રીય ગ્રંથપાલ’’ દિનની ઉજવણી કરવામાં આવે છે.
ડો. એસ.આર.રંગનાથનને પોતાનું આખુ જીવન સમૃધ્ધ વારસો છોડીને ભારતમાં પુસ્તકાલય વ્યવસાયમાં સમર્પિત કર્યુ હતું. 9 ઓગસ્ટ 1892 ના રોજ રામમૃતમાં જન્મેલા તમિલનાડુ ( હાલમાં ઉભયવેંતમપુરમ,તિરુવરુર જિલ્લો) ખાતે બ્રિટીશ શાસિત ભારતના સિયાળીમાં (હાલમાં સિરકાઝી) નાના શહેરમાં જન્મ થયો હતો. તેમની જન્મ તારીખ 12 ઓગસ્ટ 1892 પણ તેમના પુસ્તક ‘ધ ફાઇવ લો ઓફ લાઇબ્રેરી સાયન્સ’’ માં લખી હતી. દક્ષિણ ભારતમાં રંગનાથ સાહેબને ગણિતશાસ્ત્રી તરીકેની વ્યાવસાયિક જીવનની શરૂઆત કરી; તેમણે બી.એ. અને તેમના વતન પ્રાંતની મદ્રાસ કિશ્ચયન કોલેજમાંથી ગણિતમાં એમ.એ. તેમણે પાંચ વર્ષના ગાળામાં મેગ્લોર,કોઇમ્બતુર અને મદ્રાસ યુનિવર્સિટીઓમાં ગણિતના સફળ શિક્ષક તરીકે સ્થાપિત કર્યા. ગણિતના શિક્ષક તરીકે તેમણે કાગળો પ્રકાશિત કર્યા. જેમાં મોટા ભાગે ગણિતના ઇતિહાસ પરના હતા. યુનિવર્સિટી લાઇબ્રેરીયન તરીકે જોડાયા પછી તેઓ ઇંગ્લેન્ડ લાઇબ્રેરી તાલીમ માટે ગયા હતા.
ડો. રંગનાથન સાહેબએ લંડનની યાત્રા કરી. જે તે સમયે બ્રિટનમાં લાઇબ્રેરી એકમાત્ર સ્નાતક ડિગ્રી પ્રોગ્રામ હતો. યુનિવર્સિટીમાં તેમણે સરેરાશથી થોડા વધારે ગુણ મેળવ્યા પરંતુ તેનું ગાણિતીક મન વર્ગીકરણ ની સમસ્યા તરફ દોરી ગયું બહારના વ્યક્તિ તરીકે તેમણે લોકપ્રિય દશાંશ વર્ગીકરણ સાથેની ભુલો હોવાનું માનીને તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું અને પોતાની જાતે નવી શકયતાઓ શોધવાનું શરૂ કર્યુ. તેમણે ડુપ્લિકેશનનો સ્વીકૃતિ પણ ઘડી જેમાં જણાવ્યું છે કે માહિતીના વર્ગીકરણની કોઇપણ સિસ્ટમ આવશ્યકપણે કોઇપણ આપેલા ડેટા માટે ઓછામાં ઓછા બે જુદા-જુદા વર્ગીકરણ સુચવે છે. તેમણે ઘણાં પુસ્તકો લીધા અને દરેકને કેવી રીતે બે અલગ અલગ પરિણામવાળા ડીડીસી નંબરો સાથે વર્ગીકૃત કરી શકાય તે બતાવીને ડ્યુ ડિસિમલ વર્ગીકરણ (ડીડીસી) ની કલ્પનાત્મક રૂપે સાબિત કર્યુ.
મદ્રાસમાં રંગનાથન સાહેબના કાર્યકાળના પ્રથમ કેટલાક વર્ષો પુસ્તકાલય વહીવટ અને વર્ગીકરણની સમસ્યાઓ પર ધ્યાન આપતા હતા, આ સમયગાળા દરમ્યાન જ તેમણે તેમની ઉત્તમ બે વારસો તરીકે ઓળખાતી માન્યતાઓનું નિર્માણ કર્યુ. તેમના ‘ધ ફાઇવ લો ઓફ લાઇબ્રેરી સાયન્સ’’ 1931 અને કોલોન વર્ગીકરણ સિસ્ટમ 1933 માં પ્રકાશિત થઇ. પુસ્તકાલય ને મુલ્યવાન એવા પાંચ કાયદો પૈકી (1) પુસ્તકો ઉપયોગ માટે છે. (2) દરેક વાચક તેનું પુસ્તક તથા (3) દરેક પુસ્તક ને તેનો વાચક (4) વાંચકનો સમય બચાવવો તથા (5) ગ્રંથાલય એક ચિરવર્ધમાન સંસ્થા છે. જેવા મહત્વના પાંચ સુત્રો આપ્યા.
તેઓને ભારતીય પુસ્તકાલયો, યુનિવર્સિટી લાઇબ્રેરીઓ અને પુસ્તકાલય શિક્ષણને આધુનિક બનાવવાનું એક મિશન હતું. તેમણે પુસ્તકાલયોના પુસ્તકોના ક્યુરેટર તરીકે નહીં પરંતુ માહિતીના સંદેશાવ્યવહાર ની રચના માટે તેમના ઉપયોગના સહાયક તરીકે જોયું આ હાંસલ કરવા માટે તેમણે બૌદ્ધિક, વહીવટી, રાજકીય અને સામાજીક સ્તરે કામ કર્યું તેઓ યુનિવર્સિટીના લાઇબ્રેરિયન અને બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી (1945-47 ) માં લાઇબ્રેરી ના પ્રોફેસર અને દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાં (1947-55 ) પુસ્તકાલય ના પ્રોફેસર હતાં. છેલ્લી નિમણુકથી તેમને ઉચ્ચ ડિગ્રી પ્રદાન કરનારી પ્રથમ ભારતીય ગ્રંથાલયના શાળાના નિયામક બનાવવામાં આવ્યા. તેઓ 1944 થી 1953 દરમ્યાન ભારતીય લાઇબ્રેરી એસોસિએશના અધ્યક્ષ હતાં. 1957 માં તેઓ ઇન્ટરનેશનલ ફેડરેશન ફોર ઇન્કમશિન એન્ડ ડોક્યુમેન્ટેશન (FID) માનદ સભ્ય તરીકે ચુંટાયા હતા, અને ગ્રેટ બ્રિટનના લાઇબ્રેરી એસોસિએશનના ઉપ-પ્રમુખ બનાવવામાં આવ્યા
હતા.
ડો. એસ. આર. રંગનાથ ની અંતિમ મોટી સિદ્ધિ 1962 માં બેંગ્લોરની ભારતીય આંકડાકીય સંસ્થામા વિભાગ અને સંશોધન કેન્દ્ર તરીકે દસ્તાવેજીકરણ સંશોધન અને તાલીમ કેન્દ્રની સ્થાપના હતી. જ્યાં તેમણે પાંચ વર્ષ સુધી માનદ ડિરેક્ટર તરીકે સેવા આપી હતી. 1965 માં ભારત સરકારે ‘’ રાષ્ટ્રીય સંશોધન અધ્યાપક ‘’ ના શીર્ષકથી ક્ષેત્રે પ્રદાન કરવા બદલ તેમનું સન્માન કર્યું.
તેમનું મૃત્યું 27મી સપ્ટેમ્બર 1972 ના રોજ બેંગ્લોરમાં મૃત્યું થયું. 1992 ના તેમના જન્મની શતાબ્દી પર તેમના સન્માનમાં ઘણા જીવનચરિત્ર ભાગો અને રંગનાથનના પ્રભાવ પર નિંબધોના સંગ્રહ પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા. ડો. એસ.આર. રંગનાથનની આત્મકથા શીર્ષક ‘’ એ લાઇબ્રેરીયન લુક્સ બેક ‘’ થી પ્રકાશિત થઇ. ગ્રંથાલયમાં વિશેષ યોગદાન બદલ તેમને 1957 માં પદ્મશ્રી થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા.
લેખક: મહેશ પરમાર, ગ્રંથપાલ, જિલ્લા પુસ્તકાલય, જૂનાગઢ
